Pozytywny Duch Miejsca
Praktyczną realizacją haseł polskiego pozytywizmu było m.in. powstanie dwóch szkół rolniczych w Gołotczyźnie. Pierwsza powstała w roku 1909, pod nazwą Ferma Praktyczna Gospodarstwa Domowego dla Dziewcząt Wiejskich, zwana w skrócie Fermą Gołocką. Założycielką i fundatorką szkoły była Aleksandra Antonina z Sędzimirów Bąkowska (1851-1926), właścicielka dóbr ziemskich w Gołotczyźnie. Szkołę prowadziła własnym kosztem. Przeznaczyła na powstanie szkół gołockich cały swój majątek.
Aleksandra Bąkowska była działaczką społeczną, członkinią ruchu emancypacyjnego kobiet, tłumaczką dzieł naukowych, m.in. Edwarda Burnetta Tylora, Charlesa Roberta Darwina, Lewisa Henry’ego Morgana, Herberta Spencera, w tym – książki Morgana „Społeczeństwo pierwotne”, wydanej w roku 1871 w Waszyngtonie, a w przełożeniu na język polski, w roku 1887, w Warszawie. Jej zainteresowania problematyką antropologii społecznej, zbliżyły ją do Aleksandra Świętochowskiego (1849-1938), wybitnego pisarza, publicysty, filozofa, historyka i społecznika, autora programu polskiego pozytywizmu, którego to podstawą były dwa hasła: pracy organicznej i pracy u podstaw. Dzięki niemu poznała ludzi zaangażowanych w rozwój wsi, a głównie w szerzenie oświaty wśród społeczności wiejskiej. Istniały już wówczas, w Królestwie Polskim, dwie ludowe szkoły rolnicze. Pierwszą, były praktyczne kursy ogrodniczo–pszczelnicze dla synów włościańskich. Szkoła ta powstała w roku 1900, w folwarku Otrębusy koło Brwinowa. Nazwano ją Pszczelinem. Drugą, była szkoła dla dziewcząt wiejskich, utworzona w roku 1905, w Kruszynku koło Włocławka.
Ferma Gołocka powstała dzięki kontaktom Aleksandry Bąkowskiej z pozytywistami warszawskimi oraz dzięki wzorcom z Pszczelina i Kruszynka. A przy jej wsparciu, a także pomocy wielu osób i instytucji, powstała w roku 1913, na terenie jej dóbr, Ferma Praktyczna Gospodarstwa dla Chłopców Wiejskich założona przez Aleksandra Świętochowskiego, który nadał jej nazwę Bratne, bo każdy absolwent szkoły, jak twierdził, to: dla ziemi syn, dla ludu brat, a braterstwo zadzierzgnięte w szkole miało zataczać szerokie kręgi, które w przyszłości ogarną cały kraj.
Projekt budynku szkoły, w stylu dworkowym (narodowym), wykonał, późniejszy profesor Politechniki Warszawskiej i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, wybitny modernista wrażliwy na krajobraz, architekt Romuald Gutt (1888-1974), który w ten sposób odwdzięczył się Świętochowskiemu za pożyczkę na studia zagraniczne.
Aleksandra Bąkowska i Aleksander Świętochowski pracowali w Gołotczyźnie wspólnie, nie tylko nad edukacją, ale także nad tzw. pracą nad ludem. To tu w roku 1916, za namową Bąkowskiej, Świętochowski zaczął pisać „Historię chłopów polskich”. W roku 1925 ukazał się pierwszy tom Historii chłopów polskich w zarysie, którą Świętochowski zadedykował Bąkowskiej:
Tej, która szczerze, głęboko i bezinteresownie ukochała lud wiejski, która bolała nad jego krzywdami, która widzi w nim moralne zdrowie, ogromną siłę i zdolność odrodzenia Polski; która oddała mu wszystko, co oddać mogła, która nie pozwoliła nigdy ujawnić publicznie swych szlachetnych czynów i ofiar, która pobudziła mnie do badania historii chłopów polskich i do napisania tych kart, ze czcią poświęcam jej skromny owoc mojej pracy.
Po odzyskaniu niepodległości Aleksandra Bąkowska i Aleksander Świętochowski przekazali swoje szkoły państwu polskiemu. Edukacja rolnicza jest tu rozwijana, od tamtego czasu, w różnych formach, niemal nieprzerwanie do dziś, bo jedynie z wyjątkiem lat II wojny światowej. Od roku 2025 zabytkowy budynek Szkoły Bratne jest siedzibą Branżowego Centrum Umiejętności w dziedzinie Architektury Krajobrazu.
Źródła:
Anuszewska A. i inni, 2009, Sto lat szkół w Gołotczyźnie, Wydawca: Zespół Szkół im. Aleksandra Świętochowskiego w Gołotczyźnie, Wyd. Zespół Szkół im. A. Świętochowskiego w Gołotczyźnie, Gołotczyzna, ss. 312
https://culture.pl/pl/tworca/romuald-gutt
Zawiszewska A., 2010, Tłumaczka Tylora i Morgana. O Aleksandrze Bąkowskiej i jej działalności społecznej, Przekładaniec. Półrocznik Katedry UNESCO do Badań nad Przekładem i Komunikacja Międzykulturowa UJ, 2(24), s.50-89, https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.cejsh-6fbd05cc-c813-47b3-aad7-2f499242c126
ZSCKR im. A. Świętochowskiego w Gołotczyźnie ul. Ciechanowska 18b, 06-430 Sońsk, https://serwer1587970.home.pl/zsrck/wordpress/historia/
https://www.e-bratne.pl/
Autor: Przemysław Wolski
Warszawa, 20.05.2025